direction:rtl;unicode-bidi:embed'> direction:rtl;unicode-bidi:embed'>ایرانیان در طول تاریخ همواره تربیت و اخلاقیات را به عنوان با ارزش ترین خصوصیات یک فرد بر می شمردند. در ابتدا تربیت و آموزش بر مبنای اصول اولیه‌زندگی،
طبیعت و جغرافیای محیط انجام می گرفت. به تدریج در قرون و اعصار مختلف، وابسته به اوضاع و شرایط کشور و حکومت ها و قوانین مختلف، شیوه آموزش و پرورش نیز دستخوش تغییراتی شد. این تحولات و دگرگونی ها، آموزش و پرورش را به عنوان سرمنشاء و نقطه تبلور فرهنگ یک جامعه قرار داد که به وسیله آن می توان قدرت تفکر و خلاقیت نهفته در یک کشور را شکوفا کرد. در مقاله حاضر، با نگاهی گذرا به مفهوم آموزش و پرورش، به نقش و تأثیرات آن در اعصار و دوره های مختلف می پردازیم.direction:rtl;unicode-bidi:embed'> direction:rtl;unicode-bidi:embed'>آموزش چیست؟direction:rtl;unicode-bidi:embed'>آموزش به مجموعه کارها و فعالیت هایی اطلاق می شود که با هدف یادگیری مطالبی معین و تحت یک دستورالعمل آموزشی انجام می گیرند. قواعد و نحوه ی آموزش، مهارت و قابلیت های فرد را بالا برده و با پرورش قدرت تفکر، او را در جهت تعالی و پیشرفت هدایت خواهد کرد. فعالیت های آموزشی از اهدافی پیروی می کنند که برخی از آن ها عبارتند از اهداف واحد های درسی، اهداف عمومی، اهداف نظام مدارس محلی، اهداف منطقه ای و اهداف ملی. اکثر نظریه پردازان بر این باورند که چهار جزء آموزگار، دانش آموز، موضوع درسی و گروه اجتماعی و محیط ارتباطی آن‌ها از جمله ارکان اساسی آموزش به شمار می روند.direction:rtl;unicode-bidi:embed'> direction:rtl;unicode-bidi:embed'>آموزش و پرورشdirection:rtl;unicode-bidi:embed'>امروزه اصطلاح «آموزش و پرورش» کاربرد فراوانی دارد؛ در حالی که معنا و مفهوم دقیقی برای آن تعریف نشده است. در تعریف آموزش و پرورش می توان بیان داشت که فقط منحصر به مدرسه و آموزش دروس خاصی نیست بلکه در مواردی مانند کارآموزی، تأدیب، اجتماعی کردن و ... نیز به کار می رود. به دلیل اینکه مبنای دقیقی برای توضیح آموزش و پرورش در دست نیست، به بیان برخی از تعاریف در این زمینه می پردازیم:=
آموزش و پرورش عبارت است از فرایند هدایت و جهت دهی عمدی تجارب انسان (امیرحسین آریان پور)
=
تربیت دارای سه جنبه آموزش، پرورش و بار آوردن است. آموزش، سپردن دانستنی ها به دیگران است. پرورش، شکوفاندن و به کار آوردن توانایی های درونی و استعدادهای طبیعی است. بار آوردن، پدید آوردن دگرگونی های معینی است که ما آن را هدف می شماریم. (میرعبدالحسین نقیب زاده)
direction:rtl;unicode-bidi:embed'> direction:rtl;unicode-bidi:embed'>تاریخچه و دوره های تاریخی آموزش در ایرانdirection:rtl;unicode-bidi:embed'>پیشینه آموزش و پرورش در ایران به عصر باستان و قوم آریایی بر می گردد. باستان شناسان در آثار به جا مانده از تخت جمشید، اسنادی یافته اند که متعلق به زمان سلطنت داریوش یکم (سال 499 پیش از میلاد) بوده و عبارتی جالب توجه بر روی آن نقش بسته است با این مضمون: «پسران پارسی که متن ها را رونویسی می کنند» و این یعنی پسران از کودکی به یادگیری خط میخی پارسی می پرداختند چون ایرانیان بر این باور بودند که دانش و ادب هر فرد، صفات و کردار نیک را به دنبال خواهد داشت. این در حالی است که در آن زمان، تنها برخی از کاتبان نزدیک به پادشاهان از این علم برخوردار بودند که در اکثر موارد هم برای ثبت فتوحات و کشورگشایی ها از خط و نوشتار بهره می بردند. در اکثر پژوهش ها، آموزش در ایران را به طور کلی در سه دوره پیش از ظهور اسلام، پس از ظهور اسلام و دوران معاصر بیان می کنند ولی ما در این مقال با نگاهی موشکافانه تر، دوره های تاریخی آموزش در ایران را بنا به تحولات و دگرگونی های سیستم آموزشی در چهار بخش جزئی، تشریح می کنیم که عبارتند از:text-indent:.2pt;direction:rtl;unicode-bidi:embed'>الف) عهد باستان (متشکل از دوره هخامنشیان و ساسانیان)direction:rtl;unicode-bidi:embed'>ب) هنگام پیدایش اسلامdirection:rtl;unicode-bidi:embed'>ج) دوران پس از
اسلام (حکومت قاجاریان)direction:rtl;unicode-bidi:embed'>د) دوران معاصر
ایران (آموزش و پرورش نوین)direction:rtl;unicode-bidi:embed'> direction:rtl;unicode-bidi:embed'>الف) آموزش و
پرورش در ایران باستانdirection:rtl;unicode-bidi:embed'>ایرانیان باستان (پیش از اسلام) پیوسته در طی تاریخ بر مقوله دانش و تربیت تأکید داشتند. در آن دوران، تربیت فرزندان به صورت غریزی و غیر ارادی نبود بلکه با مقصودی خاص و به منظور پرورش فردی مفید در جامعه، انجام می پذیرفت. اهداف تربیتی فرزندان در این دوره، به سه منظور صورت می گرفت:=
خدمت به جامعه و کشور
=
خدمت به خانواده و به دوش کشیدن مسئولیت های پدر و مادر
=
تعالی و برتری نسبت به سایرین
direction:rtl;unicode-bidi:embed'>البته ذکر این نکته ضروری است که در ایران باستان، هیچگاه بیش از 20 تا 30 درصد از جمعیت مردان بالغ (10 درصد کل جمعیت) قادر به خواندن و نوشتن نبودند. مهم ترین تحولات در حوزه آموزش پیش از اسلام، مربوط به زمان حکومت هخامنشیان و ساسانیان است که در ادامه به بررسی مقوله آموزش در هر کدام از این دوره ها خواهیم پرداخت.
1.
آموزش در عهد هخامنشیان
در زمان هخامنشیان، کودکان از بدو تولد تا سن 5 الی 7 سالگی می بایست فقط نزد مادران خود و در محیط خانواده، آموزش های ابتدایی و نحوه صحیح آداب زندگی را پشت سر می گذاشتند. پس از آن (5 الی 20 سالگی) برای ورود به مدرسه و آموزش های همگانی مانند اسب سواری، تیراندازی و راست گویی آماده می شدند. ایرانیان باستان دروغ گفتن را بزرگترین گناه و توهین می پنداشتند و مهارت جنگیدن و جنگاوری را نشانی از مردانگی بر می شمردند. علاوه بر این، آموزش های فرمان برداری، صبر و شکیبایی، عدالت و نظم و انضباط نیز در این دوره به نواجوانان و جوانان آموخته می شد. در عهد هخامنشی، آموزش و تعلیم توسط مُغان (مُغ ها) و روحانیان زرتشتی در آتشکده ها انجام می گرفت ولی به دستور داریوش اول، مدارسی هم برای آموزش علوم مختلف و فنون نظامی تأسیس گردید. در این دوران همانند سایر دوره های تاریخی ایران باستان، قشر و طبقه ی خاصی از جامعه آموزش می دیدند و دانش آموزان در سه گروه تقسیم بندی می شدند که در ادامه آمده است:
1 – دانش آموزان خاص (شاهزادگان و بزرگ زادگان که علوم جنگی، سیاسی و کشورداری به آن ها تعلیم داده می شد.)
2 – دانش آموزان حرفه ای (فرزندان موبدان، مغان، صنعت گران و پیشه وران که فن و حرفه پدری به آن ها آموخته می شد.)
3 – دانش آموزان عمومی (فرزندان کارمندان دربار، بازرگانان و معلمان که مورد آموزش امور اداری، اقتصادی و فرهنگی قرار می گرفتند.)
2.
آموزش در عهد ساسانیان
آموزش و پرورش در عهد ساسانی تقریباً همانند دوران هخامنشیان پیش رفت و موضوعاتی مانند اخلاق، مناعت نفس، جوانمردی، سلحشوری و وطن پرستی از مهم ترین محورهای آموزش به حساب می آمد؛ مضاف بر این ها بخش های دینی، تربیت بدنی، خواندن، نوشتن و حساب کردن نیز در دستور آموزه های پرورشی قرار می گرفت. در این دوران، شیوه آموزش و پرورش فرزندان به این صورت بود که در ابتدا برنامه تحصیلی و آموزشی و مدت آن مقرر می گشت و والدین در انتخاب آموزگار آزاد بودند، سپس دولت با فراهم ساختن کلیه ملزومات این مسیر، اهداف و عقاید مناسب و طبق سلیقه و صلاح کشور را در ساختار آموزشی القا می کرد. در دوره ساسانی به پیروی از دستورات زرتشت و با توجه به ذوق و علاقه مردم ایران زمین، آموزش و پرورش و همچنین کسب علم و دانش، نه تنها در سرتاسر کشور گسترش و رونق یافت بلکه آوازه فرهنگ و شیوه زندگی ایرانی به شرق و غرب نیز رسید. با استناد به شواهد، هنوز هم آموزش، کلیه اقشار جامعه را در بر نمی گرفت و در این دوره نیز محدود به اشراف و طبقات ممتاز جامعه بود. در زمان ساسانیان اقدامات گسترده ای در زمینه آموزش انجام گرفت که تأسیس مدرسه «رها» در شهر نُصَیبین (شهری در جنوب ترکیه امروزی) از آن جمله بود. البته لازم به ذکر است که مهم ترین مرکز علمی و آموزشی عهد باستان یعنی «دانشگاه گُندی شاپور» در دوره ساسانیان آغاز به کار کرد.
نخستین دانشگاه
یکی از مهم ترین اقدامات در دوره ساسانیان (زمان حکومت خسرو انوشیروان) تأسیس دانشگاه «گُندی شاپور» در شهری به همین نام بود. این دانشگاه که به اشتباه جُندی شاپور خوانده می شود، در شمال استان خوزستان امروزی و حوالی شهرهای شوش، دزفول و شوشتر بنا شد. در سال 529 میلادی و به دنبال تعطیلی فرهنگستان (مدرسه فلسفه) آتن، دانشمندان و حکیمان یونانی به شهر گندی شاپور مهاجرت کردند و پادشاه وقتِ ساسانی با تکریم و احترام، آن ها را پذیرفت. به تدریج دانشگاه گندی شاپور تبدیل به مجمعی گردید که دانشمندان ایرانی در کنار دانشمندان یونانی، هندی و رومی به فعالیت ها و پژوهش های علمی می پرداختند. در این زمان، کتب ارزشمندی در دانشگاه گندی شاپور به زبان پهلوی ترجمه شدند که از آن ها می توان کلیله و دمنه، ویس و رامین، خدای نامه و هزار افسانه را نام برد. خسرو انوشیروان در همین دوران بیمارستانی را بنا کرد و بدین ترتیب آموزش طب ایرانی، هندی و یونانی بیش از پیش رونق گرفت.
direction:rtl;unicode-bidi:embed'> direction:rtl;unicode-bidi:embed'>اهداف آموزش و
پرورش در ایران باستانdirection:rtl;unicode-bidi:embed'>اهداف و کلیات آموزش که در ایران باستان از اهمیت ویژه ای برخوردار بودند به ترتیب در ذیل بیان می شوند:=
سیاسی (امنیت و کشورداری، روابط خارجی و ارتباط با همسایگان)
=
جنگی (حفاظت از مرزها و حفظ آرامش داخلی کشور)
=
دینی و اخلاقی (تزکیه نفس و ایمان تحت تعالیم زرتشت)
=
اقتصادی (رفاه خانواده، توسعه صنعت و پیشه)
=
نیرومندی (جوانمردی، راستی، پاک دلی و تندرستی)
direction:rtl;unicode-bidi:embed'>ب) آموزش در
اسلامdirection:rtl;unicode-bidi:embed'>با ورود اسلام به ایران و به تبع آن اشاعه خط و زبان عربی، سیستم آموزشی تحت تاثیر آموزه های اسلامی قرار گرفت و زبان عربی در بین مردم آن زمان رواج یافت و کتاب های پهلوی نیز به زبان عربی ترجمه شدند. این روند ادامه داشت تا قرن پنجم هجری که نقطه ی عطفی بود در تاریخ آموزش اسلامی. در سال 459 هجری قمری، «خواجه نظام الملک» نخستین مدرسه را در بغداد بنیان نهاد و به تدریج در نقاط مختلف جهان اسلام، مدارس دیگری نیز آغاز به کار کردند. در حقیقت تا پیش از این (سال 459 هجری قمری) از مکان هایی مانند مکتب خانه ها، کاخ ها، خانه های دانشمندان، بیابان (بادیه) و مسجد برای آموزش و تدریس بهره می بردند. direction:rtl;unicode-bidi:embed'> direction:rtl;unicode-bidi:embed'>ج) آموزش دردوران حکومت قاجارdirection:rtl;unicode-bidi:embed'>در زمان حکومت قاجار و در پی جنگ های ایران و روسیه که منجر به از دست رفتن قسمت های زیادی از کشور پهناور ایران شد؛ فرهیختگان کشور، علت شکست و ناکامی ایران را ناآگاهی از فنون و دانش به روز دانستند. به همین جهت دولت مردان در سال 1231 هجری قمری پنج دانشجو را برای تحصیل و فراگیری علوم به کشور انگلستان فرستادند. این امر باعث شد تا در سال 1253 هجری قمری، نخستین نشریه ایران با نام «کاغذ اخبار» توسط میرزا صالح (یکی از آن پنج دانشجو) منتشر شود. همچنین میرزا حسن خان رشدیه در سال 1254 هجری قمری، نخستین مدرسه نوین را پایه گذاری کرد. در کنار تمام این وقایع، شاید بتوان تأسیس دارالفنون را مهم ترین اتفاق این دوران قلمداد کرد.direction:rtl;unicode-bidi:embed'> direction:rtl;unicode-bidi:embed'>دارُالفُنونdirection:rtl;unicode-bidi:embed'>میرزا محمدتقی خان فراهانی ملقب به امیرکبیر که صدراعظمی ایران در دوره حکومت ناصرالدین شاه قاجار را بر عهده داشت، پس از سفری به روسیه متوجه شد که کشور ایران به یک مرکز آموزش عالی نیاز مبرم دارد. او تلاش های فراوانی در این زمینه انجام داد و سرانجام در سال 1231 هجری شمسی، مرکزی برای آموزش علوم و فنون جدید تأسیس کرد که «دارُالفُنون» نام گرفت. البته امیرکبیر پیش از آغاز به کار رسمی این مرکز، توسط حکومت وقت دستگیر و به کاشان تبعید شد و هرگز گشایش این مؤسسه را به چشم ندید. برای تدریس در دارالفنون، ابتدا آموزگارانی از سرتاسر اروپا به خصوص اتریش، به تهران آمدند، اولین دانش آموزان نیز صد نفر از فرزندان دولت مردان و طبقه اشراف بودند. برخی از رشته های تحصیلی مانند پزشکی، داروسازی، مهندسی، نظامی و معدن در این مرکز تدریس می شدند. مرکز آموزشی دارالفنون، امکانات فراوانی را برای اهل علم فراهم می کرد که از آن جمله می توان به آزمایشگاه های فیزیک، شیمی و داروسازی و همچنین یک کارخانه شیشه و بلور و یک چاپ خانه اشاره کرد که دوره ها و فعالیت های عملی را برای دانش آموزان فراهم می ساخت. اولین فرستنده تلگراف در ایران نیز توسط دانشجویان این مرکز و با سرپرستی یک استاد اتریشی به نام موسیو کرشیش (August
Karl Krziz) ساخته شد و ارتباط از راه دور، شکل تازه ای به خود گرفت. direction:rtl;unicode-bidi:embed'> direction:rtl;unicode-bidi:embed'>د) آموزش در
دوران معاصر ایران (آموزش و پرورش نوین)direction:rtl;unicode-bidi:embed'>آموزش و پرورش به شکل امروزی و به شیوه ای نوین، با تأسیس مدرسه دارالفنون آغاز شد. از سال 1290 هجری شمسی، با تصویب قانون تعلیمات اجباری، آموزش و پرورش، حق رسمی کودکان و نوجوانان ایرانی شده است. بر مبنای این قانون، دولت وظیفه دارد هزینه های تحصیلی را تا دوره متوسطه و از طریق وزارت آموزش و پرورش فراهم کند. در اوایل قرن چهاردهم خورشیدی، سیستم آموزش ایران در جهت مدرن سازی، تغییرات فراوانی کرد، مدارس جای مکتب خانه ها را گرفتند، محتوای کتاب‌های درسی به روز گردید و تمامی افراد اعم از دختر و پسر می بایست به اجبار، مدرسه می رفتند. سپس محلی برای تربیت معلمین بنا شد که با همین نام، یعنی «دانشگاه تربیت معلم» شناخته می شود و پس از آن، دانشگاه تهران که عالی ترین رتبه علمی را در آن زمان داشت، آغاز به کار کرد تا پسران و دختران پس از اتمام دوره دبیرستان، به دانشگاه بروند. مدارس اکابر برای آموزش بزرگسالان شروع به کار کردند و همچنین اعزام دانشجو به اروپا با هدف تربیت نیروهای لازم جهت در دست گرفتن امورات کشور آغاز شد. تحولات اجتماعی و اقتصادی در سال 1345 هجری شمسی، ساختار و برنامه های آموزشی را دچار دگرگونی کرد و اهداف و راهکارهای جدیدی در این راستا ارائه شد مانند: تأکید بر سوادآموزی و آموزش اجباری ابتدایی، پرورش نیروی انسانی ماهر و متخصص، پرورش سیاسی و اجتماعی، تأکید بر اخلاق و پرورش جسمی. به تدریج تغییراتی عمده در نظام آموزشی ایران به وجود آمد که شامل دوره های ابتدایی، راهنمایی، متوسطه و پیش دانشگاهی بود و سرانجام از سال 1391 هجری شمسی تاکنون، آموزش در چهار دوره به شرح زیر انجام می گیرد:-
دوره آمادگی (یک سال)
-
دوره ابتدایی (شش سال)
-
دوره اول متوسطه (سه سال)
-
دوره دوم متوسطه (سه سال)
direction:rtl;unicode-bidi:embed'>به طور کلی در حال حاضر سازمان های آموزشی کشور به شکل زیر دسته بندی می شوند:=
وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
=
دانشگاه ها
=
آموزش و پرورش
=
سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی
direction:rtl;unicode-bidi:embed'>در این مقاله به مبحث آموزش و پرورش و تاریخچه پیدایش آن پرداختیم و در ادامه نهادهای وابسته به وزارت آموزش و پرورش را نام خواهیم برد:-
پژوهشکده تعلیم و تربیت
-
شورای تحقیقات وزارت آموزش و پرورش
-
سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی
-
سازمان نوسازی و توسعه و تجهیز مدارس
-
انجمن اولیاء و مربیان
-
نهضت سوادآموزی
-
کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان
-
سازمان ملی پرورش استعدادهای درخشان (سمپاد)
-
سازمان آموزش و پرورش استثنایی
direction:rtl;unicode-bidi:embed'>نتیجه گیریdirection:rtl;unicode-bidi:embed'>بنا بر دگرگونی ها و تحولات حاصل شده در سیستم آموزش و پرورش، به نظر می رسد بهتر است پرورش فکری دانش آموزان به جهت بروز خلاقیت های درونی، در مرکزیت توجه برنامه ریزی ها قرار گیرد. به پیروی از این هدف، شایسته است که با اتخاذ راهکارهایی نوین و تعدیل انتقال مفاهیم حجیم و تکراری، آموزش را از نمره محوری و افراد را از مدرک گرایی به دور کرد. جروم برونر (Jerome
Bruner) روانشناس آمریکایی می گوید: «مهم نیست که شاگردان چه می آموزند، بلکه مهم است که چگونه می‌آموزند.» با هدف گذاری بر روی پرورش فکری و فرهنگی افراد و همچنین تأدیب شخصیت والای انسانی، می توان امیدوارانه به نسل آینده چشم دوخت.
direction:rtl;unicode-bidi:embed'>منابع=
غیاثی، زهرا. شیرانی، فریده، (1394). نقش تعلیم و تربیت در بین سلسله های ایران باستان، از دیدگاه باستان شناسی، فصلنامه علمی تخصصی باستان شناسی ایران – واحد شوشتر
=
گلشنی، سید علیرضا.
پیروزان، هادی. دانش فرد، بابک، (1393). جندی شاپور مرکزی برای انتقال فرهنگ ها،
مرکز تحقیقات طب سنتی و تاریخ طب، دانشگاه علوم پزشکی شیراز.
=
باقری، اصغر. کریم اف، موسی، (1392). تحلیلی نقادانه از روند تاریخی آموزش عالی در ایران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، جامعه پژوهی فرهنگی، سال چهارم، شماره اول.
=
نوری مجیری، مهرداد، (1391). آموزش و پرورش ایران از قرن اول تا تأسیس دارالفنون، فصلنامه رشد آموزش تاریخ، دوره چهاردهم، شماره 2.
=
صافی، احمد، (1391). آموزش و پرورش ایران در صد سال گذشته، مجله رشد، آموزش راهنمایی تحصیلی، شماره ی دو، دوره ی 18.
=
محمودیان، فاطمه، (1390). تاریخ آموزش و پرورش در ایران (دانشگاه تهران)، مجله رشد، شماره ی 8، دوره ی 16.
=
زرگران، آرمان. دانش آموز، سعید. محقق زاده، عبدالعلی، (1390). آموزش علوم پزشکی در ایران باستان، مجله ایرانی آموزش در علوم پزشکی.
=
محمودیان، فاطمه، (1389). تاریخ آموزش و پرورش در ایران (ایران باستان)، مجله رشد، آموزش راهنمایی تحصیلی، شماره ی یک، دوره ی 16.